Een leerling bevindt zich in een zen-gemeenschap waar alles mis gaat. Oogsten mislukken, de onderlinge sfeer is slecht… er is niets dat ook maar enigszins soepel verloopt. Op een nacht krijgt hij een droom waarin hij bezoek krijgt van zijn eerste, inmiddels overleden, zenmeester. Samen vliegen ze over het terrein van de gemeenschap en ze komen ook in de privé vertrekken van de huidige zenmeester. Daar is het een bende, drankflessen liggen op de grond, overal liggen pornoblaadjes. De leerling schaamt zich tegenover zijn oude zenmeester en wil het liefst zo snel mogelijk vertrekken. Maar de oude zenmeester kijkt glimlachend rond: ‘Och,’ zegt hij, ‘een beetje stijfjes. Slechts een beetje stijfjes.’
Wat gebeurt hier? Een zenmeester die een verlicht voorbeeld zou moeten zijn en tegelijkertijd is het de grootst mogelijke bende. En waarom zegt de oude zenmeester stijfjes? Het lijkt een volkomen losgeslagen wereld. Hoezo stijfjes?
Het is natuurlijk een andere stijfheid waar de oude zenmeester op doelt, de stijfheid qua gedrag; de manier waarop je je behoeften vorm geeft. Och, de nieuwe zenmeester heeft weer eens voor de makkelijkste manier gekozen, een beetje stijfjes dus.
Rommel maken, drank, drugs, seks is vanuit het natuurlijke gedrag gezien nauwelijks losgeslagen. Het ligt daarentegen erg voor de hand, maar het is ook een beetje gemakkelijk. Het gaat hier niet om de mogelijke afkeuring van drank of seks. De opmerking betreft de bandbreedte van het vertoonde gedrag. Binnen zen gaat het vooral over deze bandbreedte. Kun je meerdere soorten gedrag vertonen? Kun je je behoeften op meerdere manieren bevredigen en niet altijd op die ene zelfde nauwe manier?
Het vraagt ook om een zelfonderzoek: Waar heb je dat gedrag voor nodig? Waarom doe je wat je doet? De kunst is om niet altijd binnen hetzelfde gedrag te zitten. Dan ben je als het ware slachtoffer van jezelf. De oefening is om de bandbreedte te vergroten. Doe bewust eens iets anders, verander je vaste gedrag en stap uit je vaste rolpatronen. Ben je diegene die altijd de verantwoordelijkheid neemt? Doe het eens niet. Ben je iemand die snel boos wordt bij een conflict? Laat het conflict eens bewust gaan. Zo zijn er tigtallen mogelijke oefeningen. Kijk eens of je kunt spelen met je gedrag, kunt afwijken van dat wat je meestal doet. Puur als training om de bandbreedte wat op te rekken.
De meditatie in zen is ook een vorm van oprekken van gedrag. Er wordt verwacht dat je minimaal 25 minuten lang stil zit, in een strenge houding en daarbij niet beweegt. Als je onrustig wordt, blijf je zitten. Last van jeuk? Je mag niet krabben. Pijn in je rug, probeer er mee te blijven zitten.
Doordat je niet direct kunt reageren op je impulsen, zul je ze moeten aanschouwen. Ze worden niet direct bevredigd, ze blijven bestaan. Soms zul je ook merken, dat er grotere verhalen onder zitten. De pijn in je rechterarm, waar je al zo lang last van hebt, verdwijnt opeens omdat je de emotie die er onder zit moet toelaten. Een stukje zelftherapie dus. Maar therapie is niet het doel, noch dit soort psychosomatische wondertjes. Het gaat vooral over het oprekken, het verbreden, en het onderzoeken van je eigen gedrag.
– Marc Jikan Brookhuis